Kelebek etkisi, bir sistemin başlangıç verilerindeki küçük değişikliklerin büyük ve öngörülemez sonuçlar doğurabilmesine verilen addır. Edward N. Lorenz’in çalışmalarından biri olan Kaos Teorisi ile ilgilidir. Daha sonralarda hava durumuyla ilgili verdiği şu örenek ile ünlenmiştir. “Amazon Ormanları’nda bir kelebeğin kanat çırpması, ABD’de fırtına kopmasına neden olabilir. Farklı bir örnekle bu, bir kelebeğin kanat çırpması, Dünyanın yarısını dolaşabilecek bir kasırganın oluşmasına neden olabilir.” Fakat daha çok yaratılan bir kaosun büyüyerek artmasını ifade eder. (wikipedia, 2013)
Kelebek etkisi paralelinde ekonomik olayları irdelediğimiz vakit, ekonomide ne tür etkilerinin olabileceğine ve de ne tür kaosların meydana gelebileceğine şahit olacağız. Şöyle ki, üretim aşamasında girdi maliyetinde artış olması yönündeki küçük bir değişim, çıktılarda büyük ve de öngörülemez sonuçlara yol açabilecektir. Girdi maliyetlerinin artması durumunda, üretim daha pahalı hale gelecektir ve üretici bu yöndeki kaybını azaltmaya çalışarak uğramış olduğu zararı minimum düzeye çekmek isteyecektir. Girdi maliyetlerinin artması durumunda, üretim azalacak ve fiyatlarda bir artış meydana gelecektir. Üretimdeki azalış ve fiyatlardaki bu artış, arz ve talepte değişikliklere neden olup ekonomideki dengeyi bozacaktır. Böyle bir durumda tüketiciler daha önce ucuza sahip olduğu bir malı, daha yüksek bir fiyattan satın almak zorunda kalacaklardır. Bu nedenle, bu yönde oluşan zararı tüketimlerini kısarak faydalarını maksimum düzeyde tutmaya çalışacaklardır.
Mikro açıdan bakıldığında girdilerdeki bu küçük değişikliğin ortaya çıkardığı sonuç bu şekilde olabilmektedir. Lakin olaya makro açıdan bakıldığında ise sonuçların daha ciddi olduğu ortaya çıkacaktır. Girdilerdeki artış sonucu ülke genelindeki üretim düzeyi azalmış ve buna bağlı olarak fiyatlar genel düzeyinde de bir artış meydana gelmiştir. Fiyatlar genel düzeyindeki bu artış enflasyonu ortaya çıkarırken, üretim düzeyindeki azalmaya bağlı olarak da işten çıkarmalar sonucu işsizlik oranında artışlar olacaktır. İşsizliğin artması sonucu azalan üretimle birlikte, ekonomide bir durgunluk dönemi yaşanacaktır. Ekonominin aynı anda hem işsizlik hem de enflasyon içinde bulunduğu bu duruma “stagflasyon (durgunluk içinde enflasyon)” denilmektedir. Ekonomi alanında yaşanan bu süreç, sosyal alanda bozulmalar yaratıp bir kaos ortamının oluşmasına sebep olacaktır.
Başka bir durum değerlendirmesi yapmaya çalışalım. Örneğin, fiyatlardaki bir artışın ne tür sonuçlar doğuracağına bakalım. Fiyatlar genel seviyesi yükseldiğinde ekonomideki para arzında bir azalış meydana gelecek ve kişilerin reel serveti düşecektir. Çünkü bireylerin geliri sabitken fiyatlar genel düzeyindeki artış ile bireyler daha önce daha ucuza almış oldukları malı daha pahalıya almak zorunda kalacaklardır. Bu da reel servette bir azalışa sebep olacak ve nihayetinde bireyler tüketimlerini azaltacaklardır. Bu şekilde ekonomide meydana gelecek daralma sonucu milli hasıla azalacaktır.
Fiyatlardaki artışın diğer bir etkisi ise faiz oranlarında bir artışa neden olmasıdır. Faiz oranlarının artması demek borçlanma maliyetinin de artması demektir. Neticede faiz oranlarının yükselmesi sebebiyle yatırımlar azalacak ve milli hasıla da bu paralelde azalışa doğru sürüklenecektir.
Fiyatlarda meydana gelecek bir artışın diğer bir etkisi ise iç piyasalardaki fiyatların yabancı piyasalardan daha büyük olmasıdır. Bunun anlamı, yerli malların yabancı piyasalarda daha pahalı hale gelmesi demektir. Diğer bir anlamıyla da, döviz kurunun düşerek yerli paranın değer kazanmasıdır bu. Yerli malların dış piyasada daha pahalı hale gelmesi sonucunda ihracat azalıp, ithalat artacaktır ve nihayetinde net ihracat azaldığından “cari (dış) açık” meydana gelecektir. Bu da milli hasıla düzeyini daha aşağılara çekip ekonomik alanda yaşanacak bir kaos ortamı meydana gelecektir.
Tüm bu göstergeler, ekonomiyi olumsuz yönde etkileyip ekonominin küçülmesine sebep olacaktır. Yaşanan bu olumsuzluklar, sadece bu etkilere maruz kalan ekonomiyi etkilemekle kalmayacaktır. Bu olumsuzluklar, bu duruma maruz kalan ülke ile ekonomik işbirliği içinde olan ülkeleri de etkileyecektir. Kelebek etkisi paralelinde, örneğin Türkiye’de yaşanacak bir ekonomik kriz, bütün ülkelerde beklenmeyen ve öngörülmeyen etkilere yol açacaktır. Yaşanılması muhtemel böyle bir kriz, düzensizliği de beraberinde getireceğinden bir kaos ortamı oluşacaktır.
MURAT TAŞ
31.03.2013 15.10
